Parasomnia (somnambulizmi)

Nga David Barlow dhe V. Mark Durand


A
ju është thënë ndonjëherë se ju ecni ne gjumë? Se flitni në gjumë? A
keni patur ndonjëherë makthe te turbullta? A i shtrëngoni dhëmbët kur
jeni në gjumë? Nëse përgjigjeni "po"në një apo më tepër nga këto pyetje
(edhe kjo mund të ndodhë), ju keni përjetuar probleme të gjumit të
njohura si Parasomnia. Parasomnias nuk janë probleme me vetë gjumin,
por ngjarje jo normale që ndodhin për gjatë kohës së gjumit ose mes
zonës së dyfishtë, ndërmjet zgjuarjes dhe gjumit.

Disa nga këto ndodhi, që shoqërojnë Parasomnian, nuk janë të
pazakonshme nëse ndodhin gjatë kohës kur njeriu është zgjuar (si p.sh
ecja ne kuzhin për te shikuar në frigorifer), por mund te jenë shumë
shqetësuese nëse ndodh gjatë kohës kur juve jeni ne gjumë.
Parasomnitë
jane dy llojesh: ato që ndodhin përgjate kohës së gjumit, në fazën e
lëvizjes së shpejtë të syve, që njihet si (REM), dhe ato që ndodhin për
gjate fazës jo REM (NREM). Siç edhe mund ta keni kuptuar, makthet
ndodhin gjate fazës REM, ose gjumi i kohës së ëndrrave. Përafërsisht
20% e fëmijëve dhe 5% deri 10% e të rriturve i përjetojnë këto makthe.
Kualiteti
i çrregullimeve të maktheve të natës, sipas kritereve diagnostikuese të
DSM-IV-TR, duhet të jenë aq shqetësuese, sa të pengojnë aftësinë e të
të përshtaturit në aktivitete të përditshme të personit. Disa autorë
përpiqen të bëjnë dallimin ndërmjet makthit dhe ëndrrave të këqia, në
bazë të asaj se zgjohet apo jo individi si rezultat i atij përjetimi.
Makthet
përkufizohen si ëndrra shumë të dëmshme që e zgjojnë ëndërrparësin,
ndryshe nga ëndrrat e keqia, të cilat nuk e zgjojnë ëndërrparësin nga
gjumi. Duke përdorur këtë përkufizim, studentë të kolegjit raportojnë
të kenë parë 30 ëndrra të këqia dhe 10 makthe gjatë një viti. Ngaqë
mankthet e natës janë shumë të shpeshta, mund të mendoni se jane bërë
shumë studime për të zbuluar shkakun e tyre dhe për të përcaktuar
trajtimin. Fatkeqësisht, nuk është ashtu. Ne akoma dimë shumë pak se
për ç'arsye përjeton makthe njeriu dhe si të bëhet trajtimi i tij.
Fatmirësisht, theksohet se makthet, me rritjen e personit, pakësohen.

Kriteret diagnostifikuese për çrregullimet e makthit, sipas DSM-IV
A-
Zgjimet e përsëritura nga faza të thella të gjumit apo dremitje me ri
kthime të detajuara, të zgatura dhe ëndrra të frikshme ekstreme,
zakonisht përfshijnë kërcenim të integritetit fizik, kërcënim të
sigurisë, apo të vetëbesimit. Zgjimet zakonisht e pasojnë në gjysmën e
dytë të fazës së gjumit.
B- Me zgjimin nga ëndrrat e frikshme,
personi shpejt orientohet dhe është vigjilent (në kontrast me
konfuzionin dhe dizorientimin që shihet tek tmerret e gjumit dhe disa
forma të epilepsis).
C- Përjetimi i ëndrrës, ose ndërprerjet e
gjumit që shkaktohen nga zgjimi, shkaktojnë shqetësim domethënës ose
dobësim në situata sociale, profesionale apo edhe ne situata të tjera
të funksionimit normal, në jetën e përditshme.
Tmerret e gjumit.
Tmerret
e gjumit, të cilat më së shumti përfshijnë fëmijët, zakonisht fillojnë
me një piskame tronditëse. Fëmija është në mënyrë eksreme i shqetesuar,
shpesh i djerësitur, dhe rrahje të shpeshtuara të zemrës. Në pamje të
parë, tmerret e gjumit duket se ngjasojnë me makthet -fëmija qanë dhe
duket i frikësuar - mirëpo ato ndodhin për gjatë fazës jo REM të
gjumit, që do të thotë se nuk shkaktohen nga ëndrrat e frikshme.
Përgjatë tmerreve të gjumit, fëmijët nuk mund të zgjohen lehtë dhe të
kthjellohen ashtu siç ndodh te ata që përjetojnë makthin e natës.
Fëmijëve
nuk ju kujtohen tmerret e natës, mbetet vetëm efekti dramatik i
vëzhguesit. Përafërsisht, 5% e fëmijëve (djemë dyfish më tepër se sa
vajza) mund të përjetojnë tmerre të natës; për të rritur kjo mundësi
është më e vogël se 1%. Ashtu sikurse te makthet e natës, ne dimë
shumë pak edhe për tmerret e gjumit, edhe pse janë propozuar disa
teori, përfshirë mundësinë e ndikimit të komponentëve gjenetike, sepse
ky çrregullim ka tendencë të trashëgohet në familje .
Trajtimi për
tmerret e gjumit zakonisht fillon me rekomandimet, që synojnë largimin
e tyre me kalimin e kohës. Nëse problemi është i shpeshtë dhe vazhdon
për një kohë te gjatë, nganjëherë rekomandohen antidepresantë
(imipramine) ose benzodiazepina, edhe pse efekti trajtues i tyre ende
nuk është sqaruar saktësisht
Nje mënyrë për të reduktuar tmerret
kronike të gjumit është përdorimi i zgjuarjes së planifikuar. Në
studimin e parë të kontrolluar të këtij lloji, Durand dhe Mindell
(1999), i këshillaun prindërit e fëmijëve që ishin duke përjetuar
tmerret e natës që ti zgjojnë fëmijet përafërsisht 30 minuta para nje
epizodi tipik kronik të përjetimit të tmerrit. Kjo teknikë e thjeshtë,
e cila ishte përdorur për disa javë, ka rezultuar e suksesshme në
eliminimin e gati të gjitha këtyre ngjarjeve shqetësuese gjatë gjumit.

Kriteret e Diagnostikimit për Çrregullime të Tmerreve të Gjumit sipas DSM-IV
A
- Episode të shpeshta të zgjimeve të papritura, zakonisht ndodh gjatë
një të tretës së parë të fazës madhore të gjumit dhe fillon me një atak
paniku.
B - Frika intensive dhe shenja të zgjimit të pakontrollueshëm, frymëmarrje e shpeshtuar, djersitje gjate seciles periudhë.
C – Mungesë përgjegjshmërie për përpjekjet e të tjerëve për të ndihmuar personin gjate episodit së tmerreve të gjumit.
D - Ëndrra jo të detajuara rikthehen apo përsëriten duke provokuar një episod.
E
- Përjetimi i këtyre episodeve shkakton shqetësime domethënëse ose
dobësime në aktivietet sociale, profesionale, dhe aktivitetet të tjera
të rëndësishme, që duke penguar funksionimin normal në jetën e
përditshme. Te ecurit ne gjume.
Noshta do
te befasoheni kur të mësoni se të ecurit në gjumë (po ashtu i njohur si
Somnabulizëm) ndodh gjatë fazës jo REM të gjumit. Kjo do të thotë që
nëse njerëzit ecin në gjumin e tyre ata nuk janë duke parë një ëndërr.
Kjo parasomni ndodh zakonisht gjatë orëve të para të gjumit, kur
personi është në fazat e thella të gjumit.
Kriteret e diagnostikimit
sipas DSM-IV-TR, për të ecurit në gjumë, nënvizojnë që personi që
ngrihet nga shtrati, kryen veprime të ndryshme motorike. Ngaqë të
ecurit në gjumë ndodh në fazat më të thella të gjumit, të zgjosh
somnambulin gjate kësaj faze është e vështire dhe paraqet rrezik.Kur
personi zgjohet nuk kujton se çfarë ka ndodhur.
Të ecurit ne gjumë
zakonisht zhvillohet gjatë fëmijerisë, por edhe nje numër i vogël i të
rriturve vuan nga ky problem. Një numër relativishte i madh i fëmijëve
prej 15% deri 30% raportohet te kenë patur së paku një episod të të
ecurit ne gjumë. Për shumicën, koha e të ecurit në gjumë është e
shkurtër dhe pak njerëz, , vazhdjonë të vuajn nga Parasomnia edhe pas
moshës 15 vjeçare. Kur të ecurit në shtrat ndodh te të rriturit, shpesh
shoqërohet me çrregullime te tjera psikologjike.
Akoma nuk është
zbuluar pse disa njerëz ecin në gjumë, edhe pse faktorë të tillë si
lodhje ekstreme, prishje e gjumit, përdorimi i hapave hipnotik dhe
stresi janë të përfshire. Në disa raste, episodet e të ecurit në gjumë
janë shoqëruar me sjellje të dhunshme duke përfshirë vrasje dhe
vetëvrasje. Në një rast një njeri shkoi tek shtëpia e vjehrrit, vrau
vjehrrën, dhe tentoi të vriste vjehrrin. Ai u justifikua se kishte ecur
në gjumë. Poashtu, duket se kemi edhe komponentë gjenetikë të të
ecurit në gjumë, me një bashkëndodhje shumë të shpeshtë tek binjakët
dhe brenda familjes. Kriteret e Diagnostifikimit për Çrregullimet e të Ecurit në Gjumë sipas DSM-IV1. Episode
të përsëritura të ngritjes nga shtrati duke qenë në gjumë dhe të ecurit
përreth, zakonisht ndodhë gjatë pjesës së tretë të fazës madhore të
gjumit.2. Gjatë të ecurit në gjumë personi ka një pamje të
turbullt, të zbrazët, fytyrë kureshtare, dhe zgjohet me vëshirësi nga
kjo gjëndje.
3. Pas zgjimit personi nuk kujtohet për atë episod.
4. Disa minuta pas zgjimit nga episodi i të ecurit në gjumë, nuk ka dobësime në aktivietete mendore apo të sjelljes.
5. Të
ecurit në gjumë shkakton shqetësime domethënëse apo dobësime në
aktivitetet sociale profesionale apo fusha të tjera të funksionimit në
jeten e përditshme.


Përktheu: Lule UKA 1 (Buysse, Reynolds & Kupfer, 1993)
2 (Zadra & Donder; 2000)
3 (DSM-IV-TR, APA, 2000)
4 (Buysse, 1993)
5 (Mindell; 1993)
6 (Mindell. 1993)
7 (DSM-IV-TR, APA, 2000)
8 (Broughton, 2000)
9 (Thorpy & Glovinsky, 1987)
10 (Kales, Soldatos, Caldwell, 1980)
11 (Anch etj. 1988)
12 (Mahowald & Schneck, 2000)
13 (Broughton, Billings & Cartwright, 1994)
14 (Broughton, 2000)